Uygur Türkçesinin Dil Özellikleri

Gabain, Uygur metinlerini y ve n ağzı olmak üzere ikiye ayırır. Mani metinleriyle Köktürk harfli yazmalar çoğunlukla n ağzını, Burkan metinleri ise y ağzını temsil eder.
ET’deki bu “ny” sesi hakkında birçok fikir vardır. Ancak aynı metinde bazen n, bazen de y kullanıldığı görülebilmektedir. Gabain, n ve y ağızlarının özelliklerini şöyle sıralar.


y ağzı:
1. Çıkma hâli için çoğunlukla +Dın kullanılır.
2. İlgi hâli eki ünsüzlerden sonra +nIng olur.
3. Bilinen geçmiş zaman teklik 2. şahıs eki her zaman ng’li olur.
4. Gereklilik için daha çok –gUlUk kullanılır
5. –p zarf fiil eki, -pAn’dan daha çok kullanılır.
6. erki yerine erinç hakimdir.

n ağzı
1. Birinci heceden sonraki I ile yardımcı ünlü I’nın bazen genişleyerek A olduğu görülür.
2. Vasıta hâli eki dudak uyumu tesiriyle bazen yuvarlaklaşarak –un olur.
3. Çıkma hâli için yalnız +Da kullanılır.
4. İlgi hâli eki ünsüzlerden sonra bazen +Xng olur.
5. Bilinen geçmiş zaman teklik 2. şahıs eki bazen tXg olur.
6. Gereklilik ifadesi –sIg ekiyle sağlanır.
7. –gIl sıfat fiil eki yanında –gma eki de kullanılır.
8. n ağzı köktürkçeye daha yakın bir ağızdır.
Uygurca ve Köktürkçe Arsındaki Ses Farklılıkları
1. Köktükçedeki ny sesi Uygurcada n ve y olarak ayrılmıştır. anyıg<anıg, kony<kon/koy
2. Köktürkçede kelime içi ve kelime sonundaki b sesleri Uygur metinlerinde daha çok w olmuştur: eb<ew, sab<saw, sub<suw
3. Köktürçedeki bazı ı’lar Uygurcada genişler: tınlıglarıg<tınlıglarag
Uygur Türkçesinin Biçim Özellikleri
1. Köktürkçede sadece armakçı kelimesinde kalıplaşmış olarak görülen –mAk eki Uygurcada fiil ismi olarak yaygın şekilde kullanılır: tutmakı “tutması”, tarımak “çift sürmek”
2. Uygurcada, köktürkçede bulunmayan –(X)gsa- fiilden fiil yapma ekine rastlanır. Bu ek –(X)g fiilden isim yapma ekiyle sa- (istemek9 fiilinin birleşmesinden oluşmuştur ve dilek bildirir: kirigseyür men “girmek istiyorum.”
3. +lAr çokluk eki Köktürkçede sadece insanla ilgili kelimelerde kullanılan çokluk eki, uygurcada her kelimede kunılmaya başlandı.
4. Köktürkçede ilgi hâli eki ünlülerden sonra +ıŋ, ünsüzlerden sonra +nıŋ biçiminde iken, Uygurcada hem ünlülerden hem de ünsüzlerden sonra +nıŋ biçimindedir.
5. Yükleme hâli eki, Köktürkçe olduğu gibi Uygurcada da üç türlüdür. Ancak Uygurcada +nI eki zamirle dışında da kullanılabilir.
6. Köktürkçede bulunma hâli eki +Da, aynı zamanda çıkma hâli içinde kullanılır. Uygurcada da bu kullanım kısmen devam eder. Ancak asıl çıkma hâli edi +DIn’dır.
7. Köktürkçede zamirlerde hâl ekleri üst üste gelmez. Oysa Uygurcada hâl eklerinin zamirlerde bazen üst üste geldiği görülür: sisiŋe “size”, sinite “senden”
8. Köktürkçede fiillerin çokluk 3. şahıslarında görülmeyen –lAr eki, Uygurcada fiillerde sıklıkla kullanılır.
9. Köktürkçede fiillerin 2. şahıslarında seyrek olarak görülen g sesi Uygurcada hiç görülmez. Uygurcada 2. şahıslarda daima ŋ sesi vardır.
10. Uygurcada, Köktürkçede görülmeyen –yUk ekli görülen geçmiş zaman vardır: tüşe-yük men “düş gördüm”, ba-yuk sen “bağladın”
11. Köktürkçede gelecek zaman –DAçI eki ile yapılırken, Uygurcada –gAy eki ile yapılır: ölgey men, barmagay sen
12. –DAçI eki Uygurcada sıfat-fiil eki olarak kullanılmaya devam etmiştir.
13. –sAr eki Köktürkçede zarf-fiil eki olarak kullanılmaktaydı. Uygurcada ise bu ek şart kip olmuştur: barsar men “gitsem”
14. Uygurcada, Köktürkçede bulunmayan –(X)glı sıfat-fiil eki vardır: ögli “düşünen”, tigli “denilen”
15. Gelecek zaman sıfat-fiil eki olarak Köktürkçede –sIk kullanılırken, Uygurcada –gUlUK eki kullanılır: tuyguluk yol “duyulacak yol”